Γράφει ο Γιάννης Μοσχόπουλος
Η οθωμανική κατάκτηση προκάλεσε σημαντική οπισθοδρόμηση στα θέματα εκπαίδευσης σε όλα της τα επίπεδα. Σχολεία υπήρχαν υπό τη σκέπη της εκκλησίας, αλλά η εκπαίδευση είχε περιοριστεί στα λεγόμενα κολυβογράμματα. Πρώτος αντέδρασε στα 1593 ο πατριώτης Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ο Τρανός που συγκάλεσε σύνοδο και κήρυξε γενική σταυροφορία για την ίδρυση σχολείων και διαφόρων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Ο επίσκοπος Καμπανίας Θεόφιλος (1749-1795) λάμπρυνε με την πνευματική δράση του την περιοχή του κεντρικοανατολικού κάμπου. Η έδρα της Επισκοπής του ήταν στην Κουλακιά (Χαλάστρα), αλλά στην Καψόχωρα διατηρούσε κονάκι που είχε μετατραπεί σε πνευματικό κέντρο, όπου οι νέοι της περιοχής, που διψούσαν για μάθηση, οργανωμένοι σε αδελφότητα, φοιτούσαν με δάσκαλο τον πνευματικό παπα-Ανανία. Επίσης λειτουργούσε «εν Καυσοχωρίω βιβλιοθήκη του Θεοφίλου Καμπανίας». Το κέντρο αυτό ήταν μία όαση πνευματική για τους νέους της περιοχής. Παράλληλα είχε οργανώσει πλήρως τα σχολεία σε όλα τα χωριά της περιοχής του, αφού ο ίδιος βεβαίωνε ότι
«… εις τον Γηδάν έχουσί τινα εντόπιον παιδαγωγούντα τους παίδας και εις άλλα ομοίως οι ιερείς».
Οι χριστιανοί της Μακεδονίας στηρίχθηκαν ψυχικά και από τον ιεραπόστολο Κοσμά Αιτωλό, ο οποίος διέσχισε την ύπαιθρό της και κήρυξε από το 1766 έως το 1778. Μιλώντας απλά, αλλά με δύναμη εμψύχωνε τους χωρικούς, προφήτευε τη μελλοντική απελευθέρωση του ελληνικού γένους και τους παρακινούσε να κτίζουν εκκλησίες και να ιδρύουν σχολεία, πασχίζοντας έτσι να ανακόψει τους εξισλαμισμούς. Τα κηρύγματά του άγγιζαν άμεσα τα λαϊκά στρώματα, γίνονταν βάλσαμο και κινητήρια δύναμη για τους υπόδουλους.
Κατά τη δεύτερη περιοδεία του στη Μακεδονία το 1775 ο Κοσμάς κινούμενος από τη Θεσσαλονίκη πέρασε από το Ρουμλούκι το καλοκαίρι του 1775. Τότε χρονολογείται η επίσκεψη του Κοσμά Αιτωλού στο Γιδά όπου, λειτούργησε και δίδαξε στην αυλή της εκκλησίας του αγίου Αθανασίου.
ΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ
Αφήστε μια απάντηση